Як гэта нярэдка бывае, архіўная знаходка дазваляе праліць святло на тыя нешматлікія факты гісторыі, якімі карыстаюцца сучаснікі, і скласці ў адзінае цэлае асобныя фрагменты мінулага. Такой знаходкай стала справа маскоўскага Дзяржаўнага архіва Расійскай Федэрацыі «Прошение Крейцера В. Н. на имя Керенского А. Ф. с просьбой оказать содействие в расследовании дела о его выселении из Гродно и установлении за ним полицейского надзора». Архіўная справа знаходзіцца ў фондзе А. Ф. Керанскага. Прашэнне У. Крэйцара да знакамітага пазней прам’ер-міністра ёмістае і падрабязнае, з неаднаразовымі паўтарэннямі і эмацыянальнымі аўтарскімі разважаннямі. Але разам з тым яго тэкст дазволіў даведацца значна больш пра гаспадара вядомага гродзенскага будынка і пра сам будынак.
Дом на вулiцы Гарохавай
Уладзімір Мікалаевіч Крэйцар (1867 г. н.) — купец 2 гільдыі, жыў у Гродна з 1890 г. з жонкай Ірынай (Ірмай) Аўгустаўнай Крэйцар (Матуш), дачкой Элеанорай (1904 г.н.) і сынам Іванам (1906 г. н.). У 1911 годзе набыў за 45 тысяч рублёў на тагачаснай Гарохавай вуліцы дом у стылі мадэрн, пабудаваны годам раней. Па маці, Антаніне Антонаўне (1845 г. н.), якая пражывала з сынам, У. М. Крэйцар паходзіў з шляхецкага роду Лісецкіх (маёнтак Карнуцішкі, Ашмянскі павет Гродзенскай губерні). Яго бацькам быў настаўнік прыхадской вучэльні г. Шаўлі калежскі рэгістратар Мікалай Уладзіміравіч Крэйцар (1834-1914).
Уладзімір быў адным з трох сыноў М. У. Крэйцара. Тры браты мелі розныя заняткі. Канстанцін Крэйцар у чыне падпалкоўніка служыў начальнікам Маскоўскай канвойнай каманды, Мікалай Крэйцар, адстаўны гарадскі суддзя, жыў у Вільне. Уладзімір Крэйцар, адстаўны калежскі рэгістратар, на працягу больш за дваццаці год займаўся паспяховай гандлёвай дзейнасцю, з’яўляючыся адзіным у Расіі афіцыйным дыстрыб’ютарам 2-х чыкагскіх заводаў напальных лямп. Да 1915 г., за 23 гады сваёй купецкай дзейнасці, У. М. Крэйцар рэалізаваў больш за 40 тысяч такіх лямп, і лічыўся вельмі заможным гродзенскім прадпрымальнікам. Абароты гандлю У. М. Крэйцара напальным медным і бронзавым абсталяваннем даходзілі да 100 тысяч рублёў.
Электрычны званок i галубятня
У будынку на першым паверсе знаходзіўся магазін музычных інструментаў, які таксама належаў Крэйцару. Сярод тавараў заможныя гарадзенцы маглі набыць амерыканскія арганы фізгармоніі і раялі знакамітай фірмы Steinway. Менавіта гэтая адметнасць можа быть тлумачэннем выяў ліраў на пілястрах будынка.
У. М. Крэйцар спецыяльна займаўся аздабленнем будынку, які сваім выглядам звяртаў увагу гараджан і прыезжых. Другі паверх дому быў жылымі пакоямі сям’і Крэйцараў. Памяшканні мелі шыкоўныя ляпныя аздобы і былі абсталяваны каштоўшай мэбляй. У гасціннай стаяў раяль Steinway коштам 4,5 тысячы рублёў. Адметнасццямі дома Крэйцара таго часу былі жалезабятонныя слупы і электрычны званок на ўяздной браме двара, сігнал якога быў праведзены ў жылыі пакоі Крэйцараў. У двары дома знаходзілася вялікая галубятня.
«Шпіянаманія»
У вясну 1915 г. У. М. Крэцар быў ілжыва абвінавачаны этапным камендантам 15 армейскайга рускага корпуса ў шпіянажы на карысць Германіі. Па іроніі лёсу, аргументамі для абвінавачвання У. М. Крэйцара паслужылі электрычны званок, які не пачулі ноччу ў доме і замарудзіліся, адчыняючы дзверы ваеннаму каравулу, і паштовыя голубі, якiя быццам бы выкарыстоўваліся гаспадаром для таямнічай перапіскі з немцамі.
Гэты эпізод жыцця У. Крэйцара варты асобнага апавядання, бо яскрава адлюстроўвае тыя працэсы і настроі ў грамадстве, якія панавалі ў часы Першай сусветнай вайны. Гэта — падазронасць да асобаў габрэйскай і нямецкай нацыянальнасцяў, «шпіянаманія». У такіх умовах з’яўлялася магчымасць звядзення рахункаў, захопу чужой маёмасці і іншыях формаў прыхаванага гвалту. У якасці абвінавачвання, у такіх абставінах маглі выступаць самыя розныя аргументы. «Аднак у вас маса тавара», «а чаму надпісы па-нямецку», «адкуль сродкі для жыцця», «чаму дом у раёне крэпасці», «чаму сёстры жонкі ў Германіі, хто і дзе браты», — самыя розныя пытанні сыпаліся на У. Крэйцэра падчас допытаў. Як вынік — вердыкт жандармскага капітана аб тым, што, нягледзячы на адсутнасць якой-колечы плямы ў біяграфіі заможнага гродзенскага купца, вакол яго «склалася атмасфера з брудным пахам». З-за адсутнасцю высокіх паручыцеляў такія высновы прывялі да таго, што па загаду каменданта Гродзенскай крэпасці М. Кайгародава У. Крэйцар быў высялены разам з жонкаю і дзяцьмі ў горад Гадзяч Палтаўскай губерні пад нагляд паліцыі.
Пасля прымусовага высялення сям’і у доме засталася жыць 70-гадовая маці гаспадара, спрабуючы наглядаць за каштоўным таварам і абсталяваннем.
Што стала з домам пасля вайны
Дом і пасля вайны быў сведкам драматычных падзей. Дачка У. М. Крэйцара Элеанора у 20-я гады ледзь не загінула ад наркатычнай залежнасці. Пасля смерці У. М. Крэйцара ў доме гаспадырыла яго жонка Ірына. У часы Другой сусветнай вайны ў будынку быў тытунёвы магазін, трапіўшы пад кантроль дзяржаўнай нямецкай фірмы Auffanggesellschaft fur Kriegsteil nehmerbetriebe des Handelsim Gau Ostpreussen. Аднак І. А. Крэйцар працягвала быць адміністратарам гэтага магазіну.
З 1944 г. і далей, на працягу другой паловы ХХ ст., у доме Крэйцара былі самыя розныя ўстановы і арганізацыі: спіртатрэст, піўная лаўка, спартыўнае дабраахвотнае таварыства «Калгаснік», крама «Машпрыборы», абутковая крама і аптэка.
Дом Крэйцара — сведка векапомных падзей найноўшай гісторыі і помнік архітэктуры стылю мадэрн — працягвае жыццё ў якасці банкаўскага будынку і, як кожны стары будынак, яшчэ хавае немала ўласных таямніц. Будзем спадзявацца на іх адкрыцці і далей.
Фота з архiву «ВГ»