…Уcё зводзіцца да жыцця ці смерці
Не так давно на Гродненском телевидении мелькало прехорошенькое женское личико — официальное лицо, причастное к БРСМ. Хорошенькое личико вещало о фестивалях, креативных проектах, патриотических акциях, продвижении в массы международных идей и так далее.
«…последнее время наши идеологические помощники — молодёжные организации, общественные — увлеклись флешмобами, пиар-акциями и другими показушными мероприятиями. Это тоже, наверное, нужно, это современно. Но они, видимо, забыли, что их главная задача — это ежедневная кропотливая работа с молодёжью».
Александр Лукашенко
Не так давно на Гродненском телевидении мелькало прехорошенькое женское личико — официальное лицо, причастное к БРСМ. Хорошенькое личико вещало о фестивалях, креативных проектах, патриотических акциях, продвижении в массы международных идей и так далее.
Запомнились глаза. В них читалась смертная скука, любой понимал: объявленные дела — пустопорожние, ради галочки в отчёте. Но главное — не верили этим легковесным словам не только зрители, но, как мне кажется, сама яркая блондинка. Подумалось: человек делает карьеру, не прозябать же до пенсии в общественной организации. Так и случилось, креативщица уже покоряет Минск.
Затеяла разговор не о чужой карьере, а о смыслах и живом наполнении молодёжного движения, о вечном патриотизме и сложных реалиях новейшего времени, баррикады которых выстроены не на бумаге и не в тиши кабинетов. На полях информационных войн от молодых требуется серьёзная подготовка, глубокая аргументация, идейная закалка и много чего другого.
Смогут ли молодые люди, детство и юность которых выдались в обществе потребления (ничего не попишешь — наша реальность), противостоять знаниями, внутренними убеждениями другим установкам? И совпадает ли государственная идеология, часто неповоротливая, косноязычная, сильно запаздывающая, с личной «идеологией» молодого современника? В наши дни происходит не только поколенческая смена кадров, чреватая не так опасным разрывом культурных ценностей и традиций, как осмыслением ультрарадикальных идей, их реализацией в конкретные дела.
В последнее время работаю с документами фондов музеев, архивов, занимаюсь не очень популярной сегодня темой — партизанским движением.
К сожалению, ушло поколение победителей, на смену им из тени вышли те, у кого взгляды на минувшие события больше напоминают полицаев, примеряют на себя мантии судей и прокуроров — понравилось судить прошлое из 2017 года.
Партизанская тема сложная и неоднозначная, поэтому никак не может быть представлена в одном чёрном или белом цвете. Согласна, надо использовать как можно больше исследований в этой области, опираться не только на факты прошлой или новейшей истории, но и консолидировать их с широким кругом представителей общественности, осмысливать и публиковать. Иначе однажды проснёмся в незнакомой стране, где бывших партизан превратят в убийц, а полицаям будут устанавливать памятники.
В Кореличском краеведческом музее хранится дневник «Лесная республика» молодого партизана Славы Хилимонова (1920 о. — 1999 г.), он вел его с мая 1943-го по июль 1944 года. Из-за ветхости читать его очень сложно, почти невозможно. Личный дневник в военные годы стал самовыражением, а может, и спасением молодого человека.
Дневниковые записи — бесценная находка. Для своего времени, может быть, пустячок, безделица, но по прошествии лет привычная оптика меняется: важное для одного времени вдруг уходит на второй план, становится заурядным, а какая-то мелкая оговорка, случайная фраза становятся фактом, чья-то всплывшая фамилия вдруг начинает «говорить» и подсказывать.
Частные дневники превращаются в важные документы истории, они знакомят со многими забытыми событиями, с людьми из прошлого, приоткрывая тень и свет их биографий, тем самым расширяя границы наших представлений о забытом, помогают реставрировать события уже в новой проекции.
Никакой художественный текст не заменит правду документальной хроники. Приведу несколько отрывков из дневника.
19 мая 1943 года. Учора быў сход атрада — тэма вядомая: узмацненне дысцыпліны. У канцы сходу быў зачытан загад камісарам атрада (нядаўна ў нас назначан камандаваннем пушчы камісарам былы дагэтуль начальнік штаба атрада Лёнька, як мы яго тут проста называем, Фанышаў) аб расстрэле збеглага ў той няўдалай аперацыі Марцінеўскага. Мусіць, паляк ён ці што? Ён выдаў паліцыі распалажэнне нашага лагера, а вінтоўку закапаў, сам хаваўся. А што будзе з яго сям’ёю — невядома. Гата ж не хаханькі — усё зводзіцца да жыцця ці смерці. Ды не аднаго, а сотні чалавек.
Лагер. 24.05.1943 г. Учора была нядзеля — сумная нядзеля для нашага атрада. У суботу сполудня мы разам з Камсамольскай брыгадай выехалі на баявую аперацыю ў нейкія Дудкі — вёску за 25 км ад нас, распаложаную дзесці за Стоўбцамі. Там быў гарнізон з паліцаямі і каля 30 нямецкімі афіцэрамі. У Зубараве зрабілі адпачынак, а самі былі галодныя, як ваўкі. Каля 2-х гадзін ночы былі на месцы, у зыходным палажэнні. Пасля белай ракеты адкрылі ўраганны агонь па пастарунку, з усіх бакоў… А мы хутка пайшлі ў атаку. Па жыце, якое ўжо вырасла па пояс чалавеку. Без устанку марасіў дожджык, і мы былі ўжо зусім мокрыя. У мяне ў ботах, ды і ва ўсіх, было поўна вады, якая абцякала з мокрага жыта. Дабраліся да дротавай загароды. Пачалі ламаць калы і секчы лапатамі дрот. Немцы пачалі ўжо нас абстрэльваць, але білі чорт ведае куды. Мы ішлі ва ўвесь рост. Я то, прызнацца, часам і прыпадаў на зямлю. Ад чаго мне і цяпер сорамна самому перад сабою. Ды і ў атаку падняўся не першы. Гэта ўжо потым асвойваўся ды ішоў уперад як мае быць…
Аўтаматчыкі кінуліся ўперад, як наш камандзір крыкнуў, што Лёню-камісара забілі… Нам усім вельмі шкада свайго камісара. Раніцай паселі на коні і вярнуліся ў сваё распалажэнне. А пад вечар на Добрачы хавалі Лёньку. Добры чалавек быў, смелы, але ў баю «цвярозы». З камандзірам (Денисенко) ён добрую пару састаўляў. Ды вось жа трэба, каб так непрадбачна і неспадзявана загінуў. Цяпер камандзіру без яго будзе значна цяжалей. Хаця ён і стараецца не паказаць гэтага па сабе. Ну што ж: сумуй не сумуй, а змагацца і жыць далей трэба.
7.06.1943 г. Сёння туманная раніца, але цёпла. Усё ж свістам птушак поўніцца лес. А ў лагеры цішыня. Я только што прыехаў з дому. Там я змяніў бялізну, трохі выпілі, ну а я трохі «ухажваў» за Нінаю Л. …А на Добрачы ўжо раніца. Федзя Ватолін, камандзір другога ўзвода, будучы у сільнай гарачцы (ён хварэе на брушны тыф), пачаў стрэляць з дзесяткі ў Сашу Дахно, нашага фельдшара. Яму адарвала два пальцы і параніла твар, спадзяюцца, што будзе жыць, але палучаецца застанецца калекам.
Блакаднае лета. 20.07.1943г. Бакшты (Налібоцкая пушча). Вось жа не думаў, што аж сюды мяне занясе ваеннай віхурай. А куды яшчэ закіне — невядома. А пачалося ўсё з Вялікай Слабады. Карнікі яе захапілі, і мы з імі біліся за Новае Сяло. Гэта было ў сераду 13.07, а мо і 14.07, добра не помню, бо мы ўжо ў гэты біліся за Добрач. Я са сваім узводам абараняў наш стары лагер і пільнаваў, как карнікі з другога боку Добрачы не пераправіліся цераз Нёман каля Шчорсаў, прарваліся да Кроманя, і нам пагражала акружэнне. А пэўна і мо што горшае. Гэта было, здаецца, у суботу. Пасля чаго пачалося «вандраванне» па пушчы, па балотах, пераправы праз рэчкі.
З ядой неважнецка, і гэта пакуль самае слабое месца нашага становішча. Першы наш план быў, как прарвацца каля Іў’е, у тыл блакадзе.
Лагер. 3.08.1943 г.,аўторак. Учора наш узвод быў у нарадзе, г. зн. нёс ахову лагера. І я стаяў на пасту. 8 гадзін у суткі — трохі час доўжыцца. Затое клопатаў менш на галаве. А сёння я ўжо «старшы» над хворымі і босымі… Нарэшце і надвор’е выдалася цудоўнае — горача, як і павінна быць летам. На палях людзі жнуць, только нашы сем’і — хто-дзе. Самы сезон на чорныя ягады, а іх тут мноства. І ў кожнага з нас рот чорны ад іх. А наша жыта жне Даша-«бежанка».
25 августа 1943 г. Тут я на пасту. Пагода цудоўная, горача, людзей мала відаць на нашым баку, на другім на сенакосе многа, а ў вёсцы… Лагер. Лесная рэспубліка пабудавалася, жыццё пацякло. З ранку за Карэлічамі вывезлі многа людзей у Нямеччыну, пасля чаго карны атрад украінцаў выехаў з іншых месц. Мы ў новым лагеры… Учора мы хавалі былога… памёр ад ран. Адважны хлопец…
13.11.1943 г., субота. Другі дзень, як ідзе снег. Учора ён праляжаў ужо поўны дзень. І сёння ідзе. На партызанскім «фронце» зацішша. Гавораць, што мірская паліцыя манаткі свае сабірае, а тэрэцкая «на ваенным палажэнні» (м. Мір, Турэц).
Сям’я мая пераехала на Добрач, адзін бацька застаўся ў Слабадзе. Зрабілі ўжо невялічкую хатку. Я пазнаёміўся нядаўна з рэдактарам раённай падпольнай газеты Стаўбцоўскага раёна «Голас селяніна». Хачу напісаць у нашу насценгазету нешта пра Ваню «Куліка» (гэта яго клічка) ды і паказаць гэтаму рэдактару, мо змесціць у сваім «Голасе»…
31.12.1943 г., ноч. Больш месяца не запісваў я ў гэты дзённік, хаця вядома, розныя падзеі адбываліся ў нас. Толькі мабыць не такія важныя. А вось гэты запіс раблю хутчэй дзеля таго, каб развітацца са «старым» годам. Хутка настане «новы». Цяпер у нас ужо зусім зіма. Праўда, снегу малавата ды і марозік невялікі. Бадай, было б лепш, каб было наадварот — акупанты не вылазілі б са сваіх нораў. А вечар сёння сапраўды прыгожы, цёплы, ясны і ціхі. Хлопцы, як хто можа, гуляюць, а я вось трохі хварэю — зубы баляць, ды на нагах чыры не загойваюцца… На франтах поспехі. Падышлі пад Полацк і зноў пад Жытомір. Можа, гэта зімовая кампанія пачалася? Неабходна адзначыць, што адбылася канферэнцыя Сталіна, Рузвельта і Чэрчыля ў Тэгеране.
Я з 20.12 кандыдат УКП(б), прымалі мяне разам з камандзірам атрада. Чытаю кніжку «Клятва» — пра барацьбу аднаго атрада ў Фінляндыі ў 20–21 гг. З сям’ёю ўсё ў парадку, толькі баяцца блакады. Са школ з гарадоў вучні вярнуліся дамоў, вучоба іх закончылася. Немцам такіх вучоных не патрэбна.
ВОСЬ З ЧЫМ І СУСТРАКАЮ НОВЫ 1944 ГОД, ЯКІМ ЖА ЁН БУДЗЕ?..
Лагер, штаб. 17.01.1944 год. Сёння вось неяк змарудзіў і сярэдзіну. Мажліва, што буду чытаць на сабранні паэтаў і пісьменнікаў — партызан Мірскага р-на. Цяпер ціпаграфія ў нас свая, я ўжо ў «Голос селяніна» надрукаваў сваю заметку «Вынікі адной засады». Другая заметка Косці Курыло (ён ужо пераведзён у подрыўшчыкі) тожа аб маёй агітгрупы. Порадачная старонка аб нашым камандзіру. Ён вельмі здаволен гэтым. Так што цэлая старонка, палавіна нашай газеты, гэта аб нашым атрадзе. Нямала я пастараўся ў гэтым артыкуле аб камандзіры, яшчэ мае строфы «Мы любим своего командира, он друг нам, товарищ и брат, его это дело и слава, особый казачий отряд». Пагода цяпер дрэнная — снег пошці зусім злез, дождж ішоў вот некалі дзён падрад. Нёман… — ён на прадвесне. Сёння ўжо сняжок ідзе.
«Дома». 8.02.1944 г. Вечар. Заўтра правяду сабраніе груп-орг. па мабілізацыі рэзерва парт. нашага атраду. З гэтага відаць, што я ўцягнуўся ў работу сур’ёзна і па маёй спасобнасці. Сёння чытаў свой назакончаны твор. Гісторыя майго (слово «майго» перечёркнуто. – И. Ш.) аднаго кахання смаляру Мазурчыку… Відаць асабліва не цікава гэта… Аднак у мяне не адаб’е ахвоты да пісання. Хачу гэта, як бы яно не было. Я сам разумею, што слабая рэч, а мне важная, вось чаму слабая…
Парни женятся во время войны, у них рождаются дети, все это мешает организации партизанской жизни: семейный человек не свободен, не такой мобильный и подвижный. Приходится агитировать разными средствами.
Я толькі што вярнуўся з района, дзе я быў з агітгрупай. Моя группа яшчэ на районе, таму што мост наш сарвала, няма пераезду цераз Нёман. Наша задача была гатовіць рэзервы. У Бяразаўцы я загнуў на ўсю моладзь… Цікавая рэч атрымалася — многія жэняцца, выкручваюцца сем’ямі і др.
Кроме стихов и статей партизан пишет своё первое художественное произведение о любви. Война войной, а парню не больше двадцати лет — самое время любви. Возможно, это его первый литературный опыт, сам себе признаётся, что написано слабо. Есть у него и первый слушатель — некто смоляр Мазурчик. Что подкупает — автор хочет сам разобраться в своих ошибках, для него очень важно, где и что у него не удаётся.
Дома. 20.03.1944 г. Уцёк з лагера, не гледзячы на боль у горле і кашаль. Прывезлі забітага Савіна Колю, загінуў ён 15.03 каля спаленага маста на р. Сэрвач… Нашых 6 раненых — Кліменка, Кеда Мік., гэта ўжо 3 раз, Карапыш, Ефіменка, Федзяеў, Мусіенка. Некаторыя не лажыліся нават…
Дома», ноч. 21.04.1944 г. Сёння ўжо змагу адпачыць у сям’і. А мінулай ноччу наш 2-гі эскадрон ужо дзейнічаў самастойна пад камандай Кліменкі. Непрыемнае выконваў заданне. Трэба было забраць трупы нашых партызан з вёскі Кожава, дзе яны былі, наскочылі на партызанскую засаду. Фашыстаў было 17 ці 20. Усе аўтаматчыкі і шмат патронаў няслі з сабою. Ім гэтага даюць даволі. Заселі ў дзвюх крайніх хатах і забілі нашых траіх…
В каждом райцентре работают краеведческие музеи, есть они и в школах, их фонды хранят нашу историческую память, но она часто молчит. Экспозиции документов представляют лишь малую часть собранного наследия. Сотрудники музеев не в состоянии ввести в научный, газетный и литературный оборот все документы. Их задача — сохранять.
Не пора ли приблизить к современному школьнику далёкую эпоху. Расстояние в 75 лет стало для них неимоверно далёким, а события — чужими. Научить детей работать с историческими документами, исследовать музейные архивы и рассказывать через местные СМИ о находках. Практические уроки архивного дела помогут учителям, историкам-краеведам, родителям найти общий язык с молодым поколением, научат общению. Не все станут профессиональными архивистами и историками, но с детства заложенный интерес к малой родине и её прошлому поможет школьникам ориентироваться в каталогах, искать свою тему, сопоставлять и анализировать события, отделять правду от замаскированной лжи.
Вместо показушных мероприятий можно делать конкретные дела: восстановить заброшенные партизанские базы, проложить туристические маршруты, остановиться там на несколько дней, переночевать в холодных землянках, взяв с собой немного воды, спички, минимальный сухой паек. Можно и поголодать, покормить комаров, послушать звуки ночного леса, то есть примерить на себе жизнь не из крутой компьютерной «стрелялки», а настоящую, полную опасностей и испытаний.
Легче работать по кабинетному сценарию, плодить дутые отчёты, поддерживая гламур и прочую показушную мишуру.
Трудно впрягаться в ежедневные конкретные дела с прицелом на будущее.