…Уcё зводзіцца да жыцця ці смерці

Не так давно на Гродненском телевидении мелькало прехорошенькое женское личико — официальное лицо, причастное к БРСМ. Хорошенькое личико вещало о фестивалях, креативных проектах, патриотических акциях, продвижении в массы международных идей и так далее. 

«…последнее время наши идеологические помощники — молодёжные организации, общественные — увлеклись флешмобами, пиар-акциями и другими показушными мероприятиями. Это тоже, наверное, нужно, это современно. Но они, видимо, забыли, что их главная задача — это ежедневная кропотливая работа с молодёжью».

 Александр Лукашенко

Не так давно на Гродненском телевидении мелькало прехорошенькое женское личико — официальное лицо, причастное к БРСМ. Хорошенькое личико вещало о фестивалях, креативных проектах, патриотических акциях, продвижении в массы международных идей и так далее.

Запомнились глаза. В них читалась смертная скука, любой понимал: объявленные дела — пустопорожние, ради галочки в отчёте. Но главное — не верили этим легковесным словам не только зрители, но, как мне кажется, сама яркая блондинка. Подумалось: человек делает карьеру, не прозябать же до пенсии в общественной организации. Так и случилось, креативщица уже покоряет Минск.

Затеяла разговор не о чужой карьере, а о смыслах и живом наполнении молодёжного движения, о вечном патриотизме и сложных реалиях новейшего времени, баррикады которых выстроены не на бумаге и не в тиши кабинетов.  На полях информационных войн от молодых требуется серьёзная подготовка, глубокая аргументация, идейная закалка и много чего другого. 

Смогут ли молодые люди, детство и юность которых выдались в обществе потребления (ничего не попишешь — наша реальность), противостоять знаниями, внутренними убеждениями другим установкам? И совпадает ли государственная идеология, часто неповоротливая, косноязычная, сильно запаздывающая, с личной «идеологией» молодого современника? В наши дни происходит не только поколенческая смена кадров, чреватая не так опасным разрывом культурных ценностей и традиций, как осмыслением ультрарадикальных идей, их реализацией в конкретные дела.

В последнее время работаю с документами фондов музеев, архивов, занимаюсь не очень популярной сегодня темой — партизанским движением.

К сожалению, ушло поколение победителей, на смену им из тени вышли те, у кого взгляды на минувшие события больше напоминают полицаев, примеряют на себя мантии судей и прокуроров — понравилось судить прошлое из 2017 года.

Партизанская тема сложная и неоднозначная, поэтому никак не может быть представлена в одном чёрном или белом цвете. Согласна, надо использовать как можно больше исследований в этой области, опираться не только на факты прошлой или новейшей истории, но и консолидировать их с широким кругом представителей общественности, осмысливать и публиковать. Иначе однажды проснёмся в незнакомой стране, где бывших партизан превратят в убийц, а полицаям будут устанавливать памятники.

В Кореличском краеведческом музее хранится дневник «Лесная республика» молодого партизана Славы Хилимонова (1920 о. — 1999 г.), он вел его с мая 1943-го по июль 1944 года. Из-за ветхости читать его очень сложно, почти невозможно. Личный дневник в военные годы стал самовыражением, а может, и спасением молодого человека.

Дневниковые записи — бесценная находка. Для своего времени, может быть, пустячок, безделица, но по прошествии лет привычная оптика меняется: важное для одного времени вдруг уходит на второй план, становится заурядным, а какая-то мелкая оговорка, случайная фраза становятся фактом, чья-то всплывшая фамилия вдруг начинает «говорить» и подсказывать.

 Частные дневники превращаются в важные документы истории, они знакомят со многими забытыми событиями, с людьми из прошлого, приоткрывая тень и свет их биографий, тем самым расширяя границы наших представлений о забытом, помогают реставрировать события уже в новой проекции.

 

Никакой художественный текст не заменит правду документальной хроники. Приведу несколько отрывков из дневника.

 

19 мая 1943 года. Учора быў сход атрада тэма вядомая: узмацненне дысцыпліны. У канцы сходу быў зачытан загад камісарам атрада (нядаўна ў нас назначан камандаваннем пушчы камісарам былы дагэтуль начальнік штаба атрада Лёнька, як мы яго тут проста называем, Фанышаў) аб расстрэле збеглага ў той няўдалай аперацыі Марцінеўскага. Мусіць, паляк ён ці што? Ён выдаў паліцыі распалажэнне нашага лагера, а вінтоўку закапаў, сам хаваўся. А што будзе з яго сям’ёю невядома. Гата ж не хаханькі усё зводзіцца да жыцця ці смерці. Ды не аднаго, а сотні чалавек.

 

Лагер. 24.05.1943 г. Учора была нядзеля сумная нядзеля для нашага атрада. У суботу сполудня мы разам з Камсамольскай брыгадай выехалі на баявую аперацыю ў нейкія Дудкі вёску за 25 км ад нас, распаложаную дзесці за Стоўбцамі. Там быў гарнізон з паліцаямі і каля 30 нямецкімі афіцэрамі. У Зубараве зрабілі адпачынак, а самі былі галодныя, як ваўкі. Каля 2-х гадзін ночы былі на месцы, у зыходным палажэнні. Пасля белай ракеты адкрылі ўраганны агонь па пастарунку, з усіх бакоў… А мы хутка пайшлі ў атаку. Па жыце, якое ўжо вырасла па пояс чалавеку. Без устанку марасіў дожджык, і мы былі ўжо зусім мокрыя. У мяне ў ботах, ды і ва ўсіх, было поўна вады, якая абцякала з мокрага жыта. Дабраліся да дротавай загароды. Пачалі ламаць калы і секчы лапатамі дрот. Немцы пачалі ўжо нас абстрэльваць, але білі чорт ведае куды. Мы ішлі ва ўвесь рост. Я то, прызнацца, часам і прыпадаў на зямлю. Ад чаго мне і цяпер сорамна самому перад сабою. Ды і ў атаку падняўся не першы. Гэта ўжо потым асвойваўся ды ішоў уперад як мае быць…

Аўтаматчыкі кінуліся ўперад, як наш камандзір крыкнуў, што Лёню-камісара забілі… Нам усім вельмі шкада свайго камісара. Раніцай паселі на коні і вярнуліся ў сваё распалажэнне. А пад вечар на Добрачы хавалі Лёньку. Добры чалавек быў, смелы, але ў баю «цвярозы». З камандзірам (Денисенко) ён добрую пару састаўляў. Ды вось жа трэба, каб так непрадбачна і неспадзявана загінуў. Цяпер камандзіру без яго будзе значна цяжалей. Хаця ён і стараецца не паказаць гэтага па сабе. Ну што ж: сумуй не сумуй, а змагацца і жыць далей трэба.

 

7.06.1943 г. Сёння туманная раніца, але цёпла. Усё ж свістам птушак поўніцца лес. А ў лагеры цішыня. Я только што прыехаў з дому. Там я змяніў бялізну, трохі выпілі, ну а я трохі «ухажваў» за Нінаю Л. …А на Добрачы ўжо раніца. Федзя Ватолін, камандзір другога ўзвода, будучы у сільнай гарачцы (ён хварэе на брушны тыф), пачаў стрэляць з дзесяткі ў Сашу Дахно, нашага фельдшара. Яму адарвала два пальцы і параніла твар, спадзяюцца, што будзе жыць, але палучаецца застанецца калекам.

 

Блакаднае лета. 20.07.1943г. Бакшты (Налібоцкая пушча). Вось жа не думаў, што аж сюды мяне занясе ваеннай віхурай. А куды яшчэ закіне невядома. А пачалося ўсё з Вялікай Слабады. Карнікі яе захапілі, і мы з імі біліся за Новае Сяло. Гэта было ў сераду 13.07, а мо і 14.07, добра не помню, бо мы ўжо ў гэты біліся за Добрач. Я са сваім узводам абараняў наш стары лагер і пільнаваў, как карнікі з другога боку Добрачы не пераправіліся цераз Нёман каля Шчорсаў, прарваліся да Кроманя, і нам пагражала акружэнне.  А пэўна і мо што горшае. Гэта было, здаецца, у суботу. Пасля чаго пачалося «вандраванне» па пушчы, па балотах, пераправы праз рэчкі.

З ядой неважнецка, і гэта пакуль самае слабое месца нашага становішча. Першы наш план быў, как прарвацца каля Іў’е, у тыл блакадзе.

 

Лагер. 3.08.1943 г.,аўторак. Учора наш узвод быў у нарадзе, г. зн. нёс ахову лагера. І я стаяў на пасту. 8 гадзін у суткі трохі час доўжыцца. Затое клопатаў менш на галаве. А сёння я ўжо «старшы» над хворымі і босымі… Нарэшце і надвор’е выдалася цудоўнае горача, як і павінна быць летам. На палях людзі жнуць, только нашы сем’і хто-дзе. Самы сезон на чорныя ягады, а іх тут мноства. І ў кожнага з нас рот чорны ад іх. А наша жыта жне Даша-«бежанка».

 

25 августа 1943 г. Тут я на пасту. Пагода цудоўная, горача, людзей мала відаць на нашым баку, на другім на сенакосе многа, а ў вёсцы… Лагер. Лесная рэспубліка пабудавалася, жыццё пацякло. З ранку за Карэлічамі вывезлі многа людзей у Нямеччыну, пасля чаго карны атрад украінцаў выехаў з іншых месц. Мы ў новым лагеры… Учора мы хавалі былога… памёр ад ран. Адважны хлопец…

 

13.11.1943 г., субота. Другі дзень, як ідзе снег. Учора ён праляжаў ужо поўны дзень. І сёння ідзе. На партызанскім «фронце» зацішша. Гавораць, што мірская паліцыя манаткі свае сабірае, а тэрэцкая «на ваенным палажэнні» (м. Мір, Турэц).

Сям’я мая пераехала на Добрач, адзін бацька застаўся ў Слабадзе. Зрабілі ўжо невялічкую хатку. Я пазнаёміўся нядаўна з рэдактарам раённай падпольнай газеты Стаўбцоўскага раёна «Голас селяніна». Хачу напісаць у нашу насценгазету нешта пра Ваню «Куліка» (гэта яго клічка) ды і паказаць гэтаму рэдактару, мо змесціць у сваім «Голасе»…

 

31.12.1943 г., ноч. Больш месяца не запісваў я ў гэты дзённік, хаця вядома, розныя падзеі адбываліся ў нас. Толькі мабыць не такія важныя. А вось гэты запіс раблю хутчэй дзеля таго, каб развітацца са «старым» годам. Хутка настане «новы». Цяпер у нас ужо зусім зіма. Праўда, снегу малавата ды і марозік невялікі. Бадай, было б лепш, каб было наадварот акупанты не вылазілі б са сваіх нораў. А вечар сёння сапраўды прыгожы, цёплы, ясны і ціхі. Хлопцы, як хто можа, гуляюць, а я вось трохі хварэю зубы баляць, ды на нагах чыры не загойваюцца… На франтах поспехі. Падышлі пад Полацк і зноў пад Жытомір. Можа, гэта зімовая кампанія пачалася? Неабходна адзначыць, што адбылася канферэнцыя Сталіна, Рузвельта і Чэрчыля ў Тэгеране.

Я з 20.12 кандыдат УКП(б), прымалі мяне разам з камандзірам атрада. Чытаю кніжку «Клятва» пра барацьбу аднаго атрада ў Фінляндыі ў 20–21 гг. З сям’ёю ўсё ў парадку, толькі баяцца блакады. Са школ з гарадоў вучні вярнуліся дамоў, вучоба іх закончылася. Немцам такіх вучоных не патрэбна.

ВОСЬ З ЧЫМ І СУСТРАКАЮ НОВЫ 1944 ГОД, ЯКІМ ЖА ЁН БУДЗЕ?..

 

Лагер, штаб. 17.01.1944 год. Сёння вось неяк змарудзіў і сярэдзіну. Мажліва, што буду чытаць на сабранні паэтаў і пісьменнікаў партызан Мірскага р-на. Цяпер ціпаграфія ў нас свая, я ўжо ў «Голос селяніна» надрукаваў сваю заметку «Вынікі адной засады». Другая заметка Косці Курыло (ён ужо пераведзён у подрыўшчыкі) тожа аб маёй агітгрупы. Порадачная старонка аб нашым камандзіру. Ён вельмі здаволен гэтым. Так што цэлая старонка, палавіна нашай газеты, гэта аб нашым атрадзе. Нямала я пастараўся ў гэтым артыкуле аб камандзіры, яшчэ мае строфы «Мы любим своего командира, он друг нам, товарищ и брат, его это дело и слава, особый казачий отряд». Пагода цяпер дрэнная снег пошці зусім злез, дождж ішоў вот некалі дзён падрад. Нёман… ён на прадвесне. Сёння ўжо сняжок ідзе.

 

«Дома». 8.02.1944 г. Вечар. Заўтра правяду сабраніе груп-орг. па мабілізацыі рэзерва парт. нашага атраду. З гэтага відаць, што я ўцягнуўся ў работу сур’ёзна і па маёй спасобнасці. Сёння чытаў свой назакончаны твор. Гісторыя майго (слово «майго» перечёркнуто. – И. Ш.) аднаго кахання смаляру Мазурчыку… Відаць асабліва не цікава гэтаАднак у мяне не адаб’е ахвоты да пісання. Хачу гэта, як бы яно не было. Я сам разумею, што слабая рэч, а мне важная, вось чаму слабая…

 

Парни женятся во время войны, у них рождаются дети, все это мешает организации партизанской жизни: семейный человек не свободен, не такой мобильный и подвижный. Приходится агитировать разными средствами.

 

Я толькі што вярнуўся з района, дзе я быў з агітгрупай. Моя группа яшчэ на районе, таму што мост наш сарвала, няма пераезду цераз Нёман. Наша задача была гатовіць рэзервы. У Бяразаўцы я загнуў на ўсю моладзь… Цікавая рэч атрымалася многія жэняцца, выкручваюцца семямі і др.

 

Кроме стихов и статей партизан пишет своё первое художественное произведение о любви. Война войной, а парню не больше двадцати лет — самое время любви. Возможно, это его первый литературный опыт, сам себе признаётся, что написано слабо. Есть у него и первый слушатель — некто смоляр Мазурчик. Что подкупает — автор хочет сам разобраться в своих ошибках, для него очень важно, где и что у него не удаётся.

 

 Дома. 20.03.1944 г. Уцёк з лагера, не гледзячы на боль у горле і кашаль. Прывезлі забітага Савіна Колю, загінуў ён 15.03 каля спаленага маста на р. Сэрвач… Нашых 6 раненых Кліменка, Кеда Мік., гэта ўжо 3 раз, Карапыш, Ефіменка, Федзяеў, Мусіенка. Некаторыя не лажыліся нават…

 

Дома», ноч. 21.04.1944 г.  Сёння ўжо змагу адпачыць у сям’і. А мінулай ноччу наш 2-гі эскадрон ужо дзейнічаў самастойна пад камандай Кліменкі. Непрыемнае выконваў заданне. Трэба было забраць трупы нашых партызан з вёскі Кожава, дзе яны былі, наскочылі на партызанскую засаду. Фашыстаў было 17 ці 20. Усе аўтаматчыкі і шмат патронаў няслі з сабою. Ім гэтага даюць даволі. Заселі ў дзвюх крайніх хатах і забілі нашых траіх…

 

В каждом райцентре работают краеведческие музеи, есть они и в школах, их фонды хранят нашу историческую память, но она часто молчит. Экспозиции документов представляют лишь малую часть собранного наследия. Сотрудники музеев не в состоянии ввести в научный, газетный и литературный оборот все документы. Их задача — сохранять.

Не пора ли приблизить к современному школьнику далёкую эпоху. Расстояние в 75 лет стало для них неимоверно далёким, а события — чужими. Научить детей работать с историческими документами, исследовать музейные архивы и рассказывать через местные СМИ о находках. Практические уроки архивного дела помогут учителям, историкам-краеведам, родителям найти общий язык с молодым поколением, научат общению. Не все станут профессиональными архивистами и историками, но с детства заложенный интерес к малой родине и её прошлому поможет школьникам ориентироваться в каталогах, искать свою тему, сопоставлять и анализировать события, отделять правду от замаскированной лжи.

Вместо показушных мероприятий можно делать конкретные дела: восстановить заброшенные партизанские базы, проложить туристические маршруты, остановиться там на несколько дней, переночевать в холодных землянках, взяв с собой немного воды, спички, минимальный сухой паек. Можно и поголодать, покормить комаров, послушать звуки ночного леса, то есть примерить на себе жизнь не из крутой компьютерной «стрелялки», а настоящую, полную опасностей  и испытаний.

Легче работать по кабинетному сценарию, плодить дутые отчёты, поддерживая гламур и прочую показушную мишуру.

Трудно впрягаться в ежедневные конкретные дела с прицелом на будущее.